Azerbejdżan ponownie ogłosił suwerenność 30 sierpnia 1991 r. Nastąpiły przemiany ustrojowe i stosunki z Polską zaczęły się kształtować na nowych zasadach. 27 grudnia 1991 roku Polska uznała niepodległość Azerbejdżanu.
Wyjątkowym wydarzeniem w najnowszej historii Azerbejdżanu i w życiu Kościoła Katolickiego w Baku była oficjalna wizyta Jana Pawła II w 2002 r. Podróż do w kraju, gdzie większość mieszkańców to wyznawcy Islamu. Mimo złego stanu zdrowia, papież nie zrezygnował z wyjazdu do Baku. Po oficjalnych spotkaniach, w drugim dniu wizyty papież odprawił Mszę Świętą w pałacu „Gier Ręcznych” w obecności kilku tysięcy osób. Po wizycie papieża prezydent Azerbejdżanu Hejdar Alijew wydzielił wspólnocie katolickiej w Baku działkę pod budowę nowego kościoła katolickiego. Poprzedni zniszczono w czasach radzieckich. W ramach swojej misji Kościół katolicki aktywnie angażuje się w życie azerbejdżańskiego społeczeństwa i stał się jego organiczną częścią.
2 lipca 2009 roku Prezydent Polski Lech Kaczyński (zginął w katastrofie rządowego samolotu Tu-154 10 kwietnia 2010 r.) wraz z małżonką przybył z oficjalną dwudniową wizytą do Azerbejdżanu. Nie była to jego pierwsza wizyta w tym kraju, ale tym razem zostały podpisane znaczące umowy międzypaństwowe.
Po wizycie Lecha Kaczyńskiego w Azerbejdżanie, nastąpił wyraźny rozwój stosunków między obu państwami. Na początku marca 2010 roku miała miejsce oficjalna wizyta polskiego premiera Donalda Tuska na Południowym Kaukazie. Swoją podróż rozpoczął od wizyty w Azerbejdżanie. W Baku polski premier spotkał się z prezydentem Ilhamem Alijewem, premierem Arturem Rasizade i marszałkiem Sejmu Oktayem Asadowem. Podczas spotkań delegacje obu krajów omówiły kwestie dotyczące gazociągu „Nabucco” i udziału krajów UE w tym projekcie. W Baku, a następnie w Tbilisi, Donald Tusk prowadził rozmowy w sprawie budowy euroazjatyckiego korytarza dla dostaw ropy do Europy. Rozmawiano także o przedłużeniu rurociągu Odessa-Brody do Płocka i dalej do Gdańska.
Część azerbejdżańskich ekspertów optymistycznie patrzy na przyszłość stosunków polsko-azerbejdżańskich, których częścią są wizyty na najwyższym szczeblu. 25-26 lipca 2011 roku z oficjalną wizytą do Azerbejdżanu przybył prezydent Polski Bronisław Komorowski. Nie było to pierwsze spotkanie obu prezydentów. Wcześniej widzieli się w Davos podczas Światowego Forum Ekonomicznego. Według ówczesnego ambasadora Polski w Azerbejdżanie, Michała Łabędy, „w ramach dwudniowej wizyty omówiono kwestie rozwoju dwustronnej współpracy w różnych dziedzinach, kwestie międzynarodowe, w tym realizację unijnego programu „Partnerstwa Wschodniego”. Polityczne kontakty między naszymi krajami są podtrzymywane. W 2017 roku do Polski przyjechał prezydent Azerbejdżanu Ilham Alijew, a w 2019 rewizytę złożył prezydent Andrzej Duda.
Nie ma wątpliwości, że wizyty na wysokim szczeblu wskazują na zainteresowanie wymianą poglądów między prezydentami obu państw w wielu sprawach dwustronnych, jak również na ich podobne stanowiska w niektórych kwestiach regionalnych i międzynarodowych. Ważne jest również działanie w sferze rozpowszechnienia kulturalnego dziedzictwa Polski i Azerbejdżanu w obu krajach, co służy zbliżeniu obu narodów. Przedsięwzięcia te są organizowane za pośrednictwem ambasady.
9 listopada 2006 roku przy współpracy rządu i Ambasady RP w Baku zostało założone Centrum Języka i Kultury Polskiej. Uroczystego otwarcia dokonał Marszałek Senatu RP, Bogdan Borusewicz. W ośrodku funkcjonuje biblioteka, w której zebrano materiały związane z historią, kulturą i literaturą Polski. Istnieje również sala wykładowa wyposażona w nowoczesny sprzęt techniczny.
Podstawowym celem Centrum jest rozwój związków kulturalnych między Azerbejdżanem i Polską, współpraca młodzieży obu krajów w zakresie nauki i kultury, a także ulepszanie procesu edukacyjnego w dziedzinie polonistyki. Właśnie studenci-poloniści Bakijskiego Uniwersytetu Słowiańskiego (w którym działa Centrum) pomogli w tłumaczeniu na język polski książki azerbejdżańskiego poety, tłumacza i eseisty Salima Babułłaogłu. Polskie wydanie tomiku jego wierszy „Poświęcone biciu serca” ukazało się we Wrocławiu 2007 roku.
2010 rok w Azerbejdżanie ogłoszono Rokiem Chopinowskim. W związku z tym opublikowano podręcznik „Chopin. Pedagogiczne aspekty opanowania gry utworów fortepianowych F. Chopina” autorstwa Elnary Keberlińskiej, docenta Bakijskiej Akademii Muzycznej im. U. Hadżibejły. Podręcznik poświęcony jest nie tylko nauczaniu gry wybranych utworów F. Chopina, ale również ich interpretacji.
W relacjach polsko-azerbejdżańskich w dziedzinie edukacji wyjątkową rolę odgrywa Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego. Dzięki programom realizowanym przez ten ośrodek co roku przybywają do Polski liczni azerbejdżańscy studenci.
Dziś polsko-azerbejdżańskie stosunki rozwijają się pomyślnie, w zakresie kulturalnym, politycznym i ekonomicznym. Symbolicznym potwierdzeniem tego jest odsłonięcie w Warszawie 7 września w roku 2017 pomników gen. Macieja Sulkiewicza i Veli beja Jadigara, walczących o niepodległość Polski i Azerbejdżanu na frontach I i II wojny światowej.
W zakończenie chciałabym podkreślić, że nie zważając na skomplikowaną historię obu państw potrafiły zachować swoją kulturę, wartości i suwerenności.
Aysel Ismayilbayli
Polacy w Azerbejdżanie w XIX wieku
Mimo dużego napływu Polaków do Azerbejdżanu nie utworzyli oni tam typowych kolonii etnicznych. Byli rozproszeni wśród innych społeczności etnicznych w całym tym regionie. W I połowie XIX w. zamieszkiwali głównie w miastach, takich jak Baku, Szemacha, Jelisawietpol (Gandża) , Szusza, Nucha, Nachiczewań oraz carskich osadach.
Źródłem powyższych danych są informacje o języku, jakim na co dzień posługiwały się osoby uczestniczące w spisie. Jednak nie zawsze było to równoznaczne z samookreśleniem narodowym. Często Polacy w Azerbejdżanie posługiwali się językiem rosyjskim bądź ukraińskim, a identyfikowali się z polskością. W tej sytuacji dane dotyczące ludności polskiej zawarte w spisie z 1897 r. wydają się wielce zaniżone.
Społeczność polska zamieszkiwała w różnych częściach Baku. Najczęściej jednak w nowo budującej się dzielnicy, w pobliżu tzw. Iczeri-Szacher.
Polacy jako wspólnota etniczna byli społecznością mało spójną. Dobrze aklimatyzowali się w bakijskiej rzeczywistości. W ich codziennej komunikacji język polski ustępował rosyjskiemu, religię rzymskokatolicką nierzadko zastępowało prawosławie, np. w 1897 r. wyznanie prawosławne deklarowało w Baku 24 Polaków. „Zaczęto uświadamiać sobie procesy wynarodawiania. W ślad za tym zaczęto poszukiwać sposobów włączenia jak najszerszych rzesz rodaków w nurt życia społeczno-kulturalnego. Pojawili się wtedy ludzie o pasjach społecznikowskich, którzy podjęli sie konsolidacji społeczności polskiej. Wśród nich byli, m.in Mieczysław Krupowicz – prawnik, Józef Piasecki – krawiec, Bolesław Brulowski, Władysław Trompczynski, Franciszek Araszkiewicz – urzędnicy, Ludwik Piekarski – inżynier, Stefan Rylski, Jan Żurkowski – właściciele dużych zakładów produkcyjnych.”
Polacy mimo dość łatwej adaptacji w środowisku muzułmańskim byli postrzegani jako społeczność egzotyczna. Obcy był dla nich porządek patriarchalny. Mieli głęboko zakorzenione poczucie własnego indywidualizmu. Myślenie o przyszłości, krytyczny stosunek do otaczającej ich rzeczywistości były cechami wyróżniającymi ich spośród innych społeczności etnicznych. Charakteryzowała ich swoista megalomania. Powszechnie podkreślali, że ich miastem ojczystym jest Warszawa. Tam zamieszkują ich wpływowi bogaci krewni. Pobyt w Azerbejdżanie określali jako przypadkowy zbieg okoliczności.
Wraz z napływem w końcu XVIII w. Polaków do carskiej armii na Kaukaz została wznowiona działalność polskich misjonarzy. W 1805 r. Utworzono w Mozdoku dom misji jezuitów. Zasięg jego posług obejmował przede wszystkim północną część regionu. Na czele misji stał ksiądz Jan Woyszwiłł. Tworząc dom misyjny, przewidywano utworzenie w nim stacji dla podróżników z Europy. Najistotniejsza była jednak posługa duszpasterska dla zesłańców i rekrutów.
Pozycja społeczna Polaków w Azerbejdżanie w istotnym stopniu wynikała z ich umiejętności i przygotowania zawodowego. Na pozytywną opinię o Polakach składała się działalność różnych grup zawodowych, a zwłaszcza inteligencji. Do połowy XIX w. przybywali tu ludzie starannie wykształceni, co było wynikiem zsyłki, którzy tworzyli przy garnizonach grupy inteligencji twórczej, młodzież studencką i uczniów.
W II połowie XIX i na początku XX w. na to, czym zajmowali się Polacy, miał wpływ przede wszystkim popyt na rynku pracy.
Z zestawienia wynika, że najważniejszą grupę zawodową Polaków w Azerbejdżanie stanowili wojskowi – 776 osób, na drugim miejscu osoby zajmujące się pracą umysłową – ponad 300. W obrazie życia kulturalnego w Azerbejdżanie istotną kwestią było pochodzenie. Ono nierzadko określało kondycję społeczną wielu jednostek. W czasie pobytu Polaków w armii wpływało ono na uposażenie. W spisie ludności z 1897r. ujawniała się struktura pochodzenia społecznego.
Specyficznym zjawiskiem w życiu religijnym Polaków w Azerbejdżanie była tzw. podwójna w wyznaniowość. Niektórzy Polacy, zwłaszcza przebywający w środowisku muzułmańskim, poznawszy naukę Koranu, nierzadko praktykowali islam; aczkolwiek w życiu prywatnym pozostawali wyznawcami katolicyzmu. Religijność rzymskokatolicka najsilniej zaznaczyła się tam, gdzie powstawały kościoły z polskimi księżmi.
Jedną z charakterystycznych cech wyróżniających Polaków wśród innych grup etnicznych była ich przynależność do organizacji społeczno-politycznych. Przynależność nielegalna oraz surowo karana. W latach 40. XIX w. podjęto starania o uzyskanie zgody władz carskich na wydawanie polskiego pisma, które łączyłoby ludzi pióra. Władze carskie przeprowadziły wtedy głęboką ich inwigilację, przeznaczyły na ten cel znaczne fundusze i pozyskały licznych płatnych agentów. Niekiedy aktywność organizacyjna znajdowała odbicie w życiu towarzyskim, np. w formie kahału, gdzie zaprzyjaźnione osoby nadawały sobie tytuły będące krytyką ich czynów lub przyzwyczajeń, np. osobę, która obiecała nabyć szafę dla biblioteki, a nie wywiązała się z tego w wyznaczonym terminie, była nazywana „stolarzem strulem”; ten, kto miał zwyczaj odwiedzania kolegów w godzinach porannych, był nazywany „cyrulikiem Jankielem’’.
Pierwszymi polskimi organizacjami w Azerbejdżanie, podobnie jak w całym Imperium Rosyjskim, były parafie katolickie. Nie stwarzały one jednak warunków do bliższego wzajemnego poznawania się. Były ważnym elementem integrującym poprzez urzeczywistnienie wspólnych celów religijnych. Przy parafiach powstawały też organizacje o obliczu stricte społeczno-katolickim, na przykład bractwa. Funkcjonowały one w określonych strukturach organizacyjnych oraz miały wyraźnie określony zakres działania. Władze carskie zezwalały im odbywać narady raz na kwartał. Brali w nich udział wszyscy członkowie.
W bractwach pojawiła się idea założenia katolickich towarzystw dobroczynności, tj. organizacji roztaczających opiekę nad osobami ubogimi. Pierwszy oficjalny projekt utworzenia takiej organizacji powstał w Moskwie w 1862 r. W powstało ono jako Katolickie Towarzystwo Dobroczynności 19 stycznia 1903 r. Cel jego działalności określono jako:
1. Dostarczanie środków do poprawy materialnego bytu i podnoszenia poziomu moralnego uboższej ludności katolickiej miasta Baku.
2. Wskazywanie sposobów; dzięki którym można będzie realizować powyższe postanowienie.
Głównym jego celem było jednak podnoszenie poziomu życia kulturalnego Polaków. Organizacja nie spotkała się z szerokim odzewem społecznym. Przed decyzją tą uchroniły ją przemiany rewolucyjne 1905 r., w tym ożywienie świadomości poczucia narodowego.
W pierwszych latach istnienia Towarzystwa utworzono przy nim bibliotekę i szkołę. Organizatorką szkoły była Bilińska, która prowadziła ją niezależnie od Towarzystwa, aczkolwiek posługiwała się jego szyldem.
Siedziba Towarzystwa znajdowała się początkowo przy ulicy Budagowskiej. W czasie wydarzeń rewolucyjnych 1917 r. przeniesiono ją do domu bakijskiego milionera Musy Nagijewa przy skrzyżowaniu ulic Bolszaja Morskaja i Birzewaja. Działalnością organizacji kierował sześcioosobowy zarząd, wybieramy przez walne zgromadzenie na okres czterech lat. Przewodniczącym zarządu był Stefan Rylski. Fundusze Towarzystwa pochodziły ze składek członkowskich, darowizn i zapisów testamentowych.
Przemiany polityczne w latach 1905-1907 ożywiły aktywność społeczno-organizacyjną. 2 maja 1909 r. utworzono w Baku organizację Dom Polski. Inicjatorami byli: Franciszek Araszkiewicz, Bolesław Brulikowski, Mieczysław Krupowicz, Józef Piasecki i Władysław Tromczyński. W organizacji wykorzystano doświadczenia Domu Polskiego w Tyflisie. ’’ Bakijski Dom Polski zapoczątkował działalność 26 czerwca 1909 r. Jego działania sprowadzały się do: 1. Sprzyjania rozwojowi życia kulturalnego możliwie jak najszerszych warstw społecznych ludności polskiej zamieszkującej w Baku; 2. Realizowanie zadań poprzez: a) zakładanie czytelni, bibliotek, księgarni, szkół dla dzieci i dorosłych, b) urządzanie odczytów, pogadanek, dyskusji, różnych kursów, loterii, przedstawień teatralnych, koncertów, imprez rozrywkowych, zajęć chóru, śpiewu i gimnastyki itp., c) wydawanie książek, broszur, pism i gazet. Program ten spotkał sie z akceptacją szerokich kręgów społeczności polskiej w Baku.
Organizacja była ideowo zorientowana na wprowadzanie w życie ideałów pozytywizmu. Zakładała realizację zasad pracy organicznej, pracy u podstaw i emancypacji kobiet.
Była to organizacja ogółu azerbejdżańskich Polaków. Jednostki zamożne wiązały się z nią ze względu na możliwości wywierania wpływu życia społeczności polskiej. Udział w niej traktowały jako obowiązek służenia ojczyźnie. Warstwy uboższe wiązały się z nią ze względu na związek z polskim życiem kulturalnym. Przybywali oni na wieczornice, przedstawienia teatralne, bale oraz różne imprezy towarzyskie’’.
Pierwszą radę Domu Polskiego w Baku tworzyli: przewodniczący – Jan Żurowski, zastępca przewodniczącego – August Rychlowski, członkowie: Bolesław Brulilkowski, Feliks Dewiz, Stanisław Korczak, Mieczysław Krupowicz, Józef Gulbin, księgowy – Stanisław Słotwiński. Kandydatami rady byli: Zygmunt Pisański, Kzimierz Stoperzynaki i Bronisław Świderski. Chęć przynależności do organizacji zgłosiło ponad 700 osób.
W programach politycznych organizacji polskich w Azerbejdżanie wyraźnie zaznaczały się dążenia wolnościowe. Skupiła się w nich niewielka część polskiej społeczności. Byli to przede wszystkim ludzie z wyższych warstw społecznych. Szerokim kręgom Polaków były to struktury obce, podejrzane ideowo.
„Przegłąd dziejów kontaktów polsko-azerbejdżańskich pozwala stwierdzić, że:
1.Wyznaczały je przede wszystkim międzynarodowe interesy mocarstw; Polacy byli traktowani jako misjonarze, żołnierze, ludzie odważni, dostosowujący się do trudnych sytuacji życiowych.
2. Podmiotami sprawczymi wyznaczającymi te kontakty były instytucje handlowe, dyplomatyczne, religijne, wojskowe, polityczne, w których pierwszoplanowej roli nie odgrywali Polacy, lecz Ormianie, Gruzini i Rosjanie.
3. Odmienność kulturowa stron powodowała że, we wzajemnych relacjach ważniejsze było funkcjonowanie instytucjonalne od tworzenia się oddolnych inicjatyw, porozumień, układów, umów i związków. Marginalny był zasięg kontaktów strice między Polakami i Azerbejdżanami jako narodami.
4. Ważną rolę w zbliżeniu obu narodów odgrywało Imperium Rosyjskie, co miało swoje odbicie w polityce prowadzonej z pozycji siły. Nie służyło to autentyczności i ufności w relacjach azerbejdżańsko-polskich.
5. W budzeniu więzi emocjonalnych między stronami ważną rolę odgrywało przypominanie doświadczenia wojennego związanego z walką z faszyzmem, a w tym udziału narodów Azerbejdżanu w wyzwalaniu Polski spod okupacji niemieckiej.
6. Szczególnie pomyślny okres współpracy w różnych dziedzinach życia społecznego i ekonomicznego między Polską i Azerbejdżanem zaistniał w końcu lat 70. i na początku 80. Sprzyjał temu wzrost gospodarki Azerbejdżanu oraz związana z tym promocja republiki na świecie. Polacy wykazywali otwartość na proponowane formy współpracy i aktywne włączali się w ich realizację; co stało się zwłaszcza czytelne w rozwoju nauki i kultury oraz wymiany turystycznej.
7. Wraz z wyraźnym ożywieniem w rozwoju stosunków naukowo-kulturalnych oraz wymianie turystycznej następowało oddolne budzenie się świadomości wielu jednostek i rodzin mających polski rodowód, który w warunkach rzeczywistości radzieckiej świadomie pomijano; zjawisko to ujawniło się w znaczącym stopniu po ogłoszeniu polityki „głastności’’ i „pierestrojki’’.
8. Ważnym instrumentem inspirującym współpracę między naszymi krajami stały się media – wiedzy o Azerbejdżanie, o losach Polaków oraz o stosunkach polsko-azerbejdżańskich dużo uwagi poświęcano na łamach „Przyjaźni’’. Zamieszczali tam artykuły zarówno polscy, jak i azerbejdżańscy autorzy; wśród nich byli znani uczeni i animatorzy kultury. W Azerbejdżanie informacje o Polsce i Polakach zamieszczano w prasie w codziennej (np. na łamach „Baku’’) oraz przede wszystkim w tygodniku „Adabijat we Indzasanat’’ (‘Literatura i Sztuka’.)
9. Swoista rola ambasadorów polskości w Azerbejdżanie w ostatnim półwieczu przypadła studentom i badaczom stosunków polsko-azerbejdżańskich, przede wszystkim z Wyższej Szkoły Marynarki Wojennej, Azerbejdżańskiego Instytutu Nafty i Chemii oraz na Uniwersytetu Azerbejdżańskiego.
10. Istotną rolę w kształtowaniu różnych ogniw związków, kontaktów polsko-azerbejdżańskich spełniają obrazy przeszłości, zwłaszcza zmitologizowane i utrwalane przez literaturę piękna. Wyjątkową rolę w tym względzie spełnia powieść Stefana Żeromskiego Przedwiośnie.
Aysel Ismayilbayli
Polonia w Azerbejdżanie
Historia stosunków polsko-azerbejdżańskich
Historia stosunków polsko-azerbejdżańskich ma swoje początki w XV wieku. Władca państwa Aggojunłu Uzun Hasan utrzymóje bliskie kontakty z polskim królem Władysławem Jagiełło. Przetłumaczony w połowie XV wieku, azerski poemat heroiczny «Kioroglu», został wydany w języku angielskim i francuzskim, a przetłumaczył go Polak Józef Chodźko. Azerbejdżanin Topczubaszow i Polak Lediński utworzyli w Carskiej Dumie frakcję, prowadzącą walkę o autonomię Polski i Azerbejdżanu.
W 1918 roku pierwszym szefem sztabu armii Narodowej Demokratycznej Republiki Azerbedżanu został Polak z pochodzenia generał Sulkiewicz. Po Drógiej wojnie światowej, podczas deportacji Polaków z Polski, tysiące ludzi przybyło do Azerbejdżanu. Obecnie w Baku Polaków, ludzi polskiego pochodzenia mieszka ponad dwa tysiące.
Dwustronne stosunki polityczne
27 grudnia 1991 roku, Polska uznała niepodległość Azerbejdżanu, a dnia 21 lutego 1992 roku między dwoma krajami zostały nawiązane stosunki dyplomatyczne. W Azerbejdżanie w 2001 roku została założona Ambasada RP, a w 2004 roku Ambasada Azerbejdżanu w Polsce.
Stosunki kulturalne
Azerbejdżańsko-polskie stosunki kulturalne mają wielowiekową historię. W 1827 roku, azerski naukowiec orientalista, profesor Petersburskiego Uniwersytetu Mirza Dżafar Topczubaszow przetłumaczył na język perski «Sonety Krymskie» polskiego poety Adama Mickiewicza. W XIX wieku Polskę odwiedzili tak ważni przedstawiciele literatury Azerbejdżanu, jak Abbasgułu Bakichanow, Ismaił Biek Gutgaszynły. W Polsce Bakichanow napisał cykl utworów do Traktatu «Asrar Al-malakut», tłumaczących naukę Kopernika. Powieść Raszyda Bieka «Gutgaszynły i Saadat Chanum», która jest uważana za pierwszy przykład prozy azerbejdżańskiej, po raz pierwszy ukazała się wydaną w 1835 roku w Warszawie.
Polacy odegrali znaczącą rolę w historii architektury Azerbejdżanu. Dobrze znani w Azerbejdżanie architekci Józef Gosławski, Józef Płoszko, Kazimierz Skórewicz, którzy są autorami projektów niektórych budynków w centrum miasta Baku.
Polsko-azerbejdżańskie stosunki polityczne
Polsko-azerbejdżańskie stosunki polityczne są w szczeblu rozwoju. Azerbejdżan ma szczególne znaczenie dla dalszej poprawy istniejących więzi z Polską, która jest członkiem NATO, Unii Europejskiej i innych wpływowych organizacji międzynarodowych. Polska popiera pozycję rozwiązania ormiańsko-azerbejdżańskiego konfliktu o Górski Karabach w ramach integralności terytorialnej i suwerenności Azerbejdżanu na podstawie międzynarodowych norm prawnych.
Wiarogodne wspomnienia o pierwszych polskich misjonarzach w Azerbejdżanie sięgają wieku XVII, a był to zakon jezuitów. Później w XIX wieku, imperium Rosyjskie zsyłało polskich opozycjonistów w odległe od Polski części imperium, mędzy innymi do Azerbejdżanu. W ten sposób powstały duże osiedla Polaków w Azerbejdżanie. Druga fala napływu Polaków do Azerbejdżanu miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku, a był to «boom naftowy»,który spowodował gwałtowny skok w rozwoju infrastruktury miejskiej. Miastu potrzebni byli inżynierowie, budownicowie dróg, mostów, architekci, nafciarze i inni specjaliści.
Wkład Polaków w rozwój gospodarki, architektury i kultury Azerbejdżanu w końcu ХIХ i na początku ХХ wieków jest ogromny, i wśród historyków i fachowców ten fakt nie wywołuje żadnych wątpliwości.
To oczywiste, że Polacy, mieszkając daleko od Ojczyzny pragnęli podtrzymywać swoją wspólnote i tworzyłi różne związki. Pierwsze polskie organizacje społeczne powstały w Azerbejdżanie na początku ХХ stulecia w Baku, gdyż tam mieszkała duża ilość Polaków. Istniało kilka polskich organizacji: «Polska Rada», stoważyszenie «Polski dom», polskie społeczeństwo pomocy wzajemnej «Оgnisko», polska spółka dobroczynna, i związek młodzieży polskiej. Wydawane było też polskie czasopismo «Faris».
Polacy wnieśli swój wkład w rozwój gospodarczy, naukowy, kulturalny i oświatowy tego kraju. W każdej dziedzinie Polacy pozostawiłi swój ślad. Wśród Polaków mieszkających w Azerbejdżanie była znaczna część inteligencji, lekarzy, nauczycieli i przedsiębiorców. Polacy byli najbardziej wykształconym naródem. W 1913 roku w Baku wśród Polaków 52,2% bylo urzędników.
Wystarczy wspomnieć imiona znanych polskich architektów, dzięki którym architektura Baku dotychczas zachowuje swój niepowtarzalny wygląd. Polscy architekci to Józef Gosławski, Józef Płoszko, Kazimierz Skurewicz, Konstanty Borysoglebski, Eugieniusz Skibiński, dzieła ich pracy są dumą mieszkańców miasta, mówi się o wybudowanym przez nich»polskim Baku»(profesor Szamil Fatułłajew-Figarow — znany specjalista z architektury w Azerbejdżanie).
Polskimi projektami byłi budowle Merostwa miasta Baku, Akademii Nauk — Ismalii, Pałac Tagijewa, Pałac Мuchtarowa, budowla Muzułmańskiej Szkoły żeńskiej, mnóstwo budynków mieszkalnych w historycznej części miasta i kilku Meczetów w Baku i na przedmieściu. Warto zaznaczyć, że «polska spuścizna» zawsze była i będzie chlubą mieszkańców stolicy Azerbejdżanu.
Inżynier Witold Zglenicki jako pierwszy na świecie wpadł na pomysł wydobywania ropy spod dna morskiego i zaprojektował służące do tego urządzenia. Wszystkie dzisiejsze wiertnicze platformy na morzu wzieły swój początek z wynalazków inżyniera Zglenickiego.
Naśladowca Zglenieckiego, Polak Paweł Potocki, zrealizował tą ideje i pierwszym na świecie zaczął wydobycie nafty z dna morza. Zorganizował zasypanie Zatoki Bakijskiej, tworząc w ten sposób lądowe pola naftowe.
W Azerbejdżanie długi czas pracowali również wybitni uczeni polskiego pochodzenia, którzy wnieśli znaczny wkład w rozwój nauki, techniki i nauk humanistycznych. W 1919 roku był otwarty w Baku Uniwersytet Państwowy, co miało ogromne znaczenie dla ogólnego rozwoju całego naukowego systemu w kraju. Wśród wykładowców było dużo profesorów polskiego pochodzenia. W dziedzinie medycyny — prof. Paweł Zdrodowski(mikrobiologia), profesorowie:Uszyński,Malinowski, Rożanowski, Berłacki, Mizernicki, Zamuchowski, w dyscyplinach socjalnych — prof.Makowielski, Tomaszewski, Sielichanowicz, Dąmbrowski, Downar-Zapolski, Piłaszewski, a w innych dziedzinach — prof. Krasuski(chemia), docent Michalewski(geofizyka). Nie jest to pełny spis ludzi nauki, którzy pracowali w Azerbejdżanie.
Polaków, mieszkających na terytorium Azerbejdżanu jednoczyła wiara katolicka. Najpierw, w miejscach osiedlień Polaków, tworzyły się niewielkie kaplice katolickie. W mieście Husary na początku XX stulecia został zbudowany kościół katolicki, który zachował się do dziś, jest znany wśród miejscowej ludności, jako «Polski Kościół». W 1909-1912 latach staraniem Polonii został zbudowany kościół katolicki w Baku. Niestety, w pierwszej połowie 30-ch lat XX stulecia kościuł został zburzony przez komunistów.
Podczas wizyty Papieża Jana Pawła,(22-23 maja 2002 r.) prezydent Azerbejdżanu Hejdar Alijew podarował działki ziemi na budowę katolickiego kościoła w Baku i 7 marca 2008 roku odbyło się oficjalne otwarcie nowego kościoła katolickiego Niepokalanego Poczęcia Najswiętszej Maryji Panny.
Do dziś dień w Azerbejdżanie żyje i pracuje duża ilość osób polskiego pochodzenia. W 2002 r. została zarejestrowana i zaczęła swoją działalność polska organizacja «Połonia — Azerbejdżan». Od stycznia 2012 roku zaczęło funkcjonować Centrum Polskiej Kultury. Również Ambasada RP w Azerbejdżanie czynnie wspiera działalność organizacji polonijnej w Azerbejdżanie.
Полония в Азербайджане
История азербайджано-польских отношений
История азербайджано-польских отношений берет свое начало в XV веке. В XV веке правитель государства Аггоюнлу Узун Гасан поддерживал тесные связи с польским королем Владиславом Ягелло. Героический дастан Азербайджана «Кероглу», переведенный в середине XIX века поляком Иосиф Ходзько, был издан на английском и французском языках.
Поляк Лединский и азербайджанец Топчубашев создали в царской Думе особую фракцию, ведущую борьбу за автономию Польши и Азербайджана.
В 1918 году первым начальником штаба Национальной армии Азербайджанской Демократической Республики был поляк по происхождению генерал Сулькевич.
После Второй мировой войны, во время депортации поляков из Польши, люди тысячами прибыли в Азербайджан. В настоящее время только в Баку проживает более двух тысяч поляков.
Двусторонние политические отношения
27 декабря 1991 года Польша признала независимость Азербайджана и 21 февраля 1992 года между двумя странами были созданы дипломатические отношения. В 2001 году было учреждено посольство Польши в Азербайджане, а в 2004 году — посольство Азербайджана в Польше.
Культурные связи
Азербайджано-польские культурные отношения имеют многовековую историю. В 1827 году азербайджанский ученый-востоковед, профессор Петербургского университета Мирза Джафар Топчубашев перевел на фарси «Крымские сонеты» великого польского поэта Адама Мицкевича. В XIX веке такие смелые представители азербайджанской литературы, как Аббасгулу ага Бакиханов, Исмаил бек Куткашенлы побывали на польской земле. Здесь Бакиханов написал цикл поэтических произведений и трактат «Əsrarül-mələkut», объясняющий учение Коперника. Повесть И. Куткашенлы «Рашид бек и Саадат ханум», которая считается первым образцом азербайджанской прозы, впервые увидела свет в 1835 году в Варшаве.
Поляки сыграли значительную роль в истории архитектуры Азербайджана. Хорошо известны в Азербайджане архитекторы Иосиф Гославский, Иосиф Плошко, Казимир Скуревич, которые являются авторами некоторых архитектурных построений в центре города Баку.
На уровне стратегического сотрудничества азербайджано-польские отношения усиливаются. Для Азербайджана имеет особое значение еще большее расширение существующих связей с Польшей, которая является членом НАТО, Европейского союза и других влиятельных международных организаций. Польша выступает с позиции урегулирования проблемы в решении армяно-азербайджанского, нагорно-карабахского конфликта в рамках территориальной целостности и суверенитета Азербайджана на основе международных правовых норм.
Достоверное упоминание о первых польских миссионерах в Азербайджане относится еще к XVII веку, это были — иезуитские монахи. Ну, а позже, уже в XIX веке Российская империя отправляла поляков-оппозиционеров в ссылку в отдалённые от Польши части империи, в частности в Азербайджан. Таким образом возникли компактные поселения поляков в Азербайджане. Была и вторая волна появления поляков в Азербайджане. На рубеже XIX — XX веков в Азербайджане начался «нефтяной бум», что повлекло за собой резкий скачок в развитии городской инфраструктуры. Новому городу нужны были инженеры, строители дорог, мостов, архитекторы, нефтяники и другие специалисты.
Вклад поляков в развитие экономики, зодчество и культуру Азербайджана в конце ХIХ-начале ХХ веков настолько весом, что у историков и специалистов этот факт не вызывает ни доли сомнения.
Естественно, что поляки, живущие вдали от Родины стремились поддерживать свою общность и создавали различные союзы. Первые польские общественные организации были созданы в Азербайджане в начале ХХ века в Баку. В это время в Баку уже проживало большое количество поляков. Существовало в Баку несколько польских организаций – «Польский Совет», Ассоциация «Польский дом», Польское общество взаимопомощи «Огниско», польское благотворительное общество, и Союз польской молодежи. Издавался польский журнал «Фарис».
Поляки внесли огромный вклад в развитие науки, культуры,экономики, нефтепромышленности, градостроительства и образования в Азербайджане. В каждой области поляки оставили свой след. Среди поляков, живущих в Азербайджане был большой процент интеллигенции — врачей, учителей, чиновников, коммерсантов и военных инженеров. Поляки были самой образованной нацией. В 1913 г. служащие среди поляков Баку составляли 52,2%.
Достаточно упомянуть имена известных польских архитекторов, благодаря которым архитектура Баку до сих пор сохраняет свой неповторимый облик. Иосиф Гославский, Иосиф Плошко, Казимир Скуревич, Константин Борисоглебский, Евгений Скибинский и другие польские архитекторы создали великие архитектурные памятники Азербайджана. «Масштабы, в которых работали польские архитекторы, позволяют говорить о созданном ими Польском Баку», – сказал проф. Шамиль Фатуллаев-Фигаров, известный специалист по архитектуре в Азербайджане. Польскими архитекторами были построены — здание Мэрии города Баку, Академии наук — Исмаилии, Дворец Тагиева, Дворец Мухтарова, здание мусульманской женской школы, множество жилых домов в исторической части города и несколько мечетей в Баку и пригороде. Стоит отметить, что «польское наследие» всегда было и будет гордостью жителей Баку.
По инициативе польского инженера Згленицкого, было начато строительство водопроводов в Баку. Первым в мировой практике Витольд Згленицкий исследовал и установил наличие богатых залежей нефти на дне моря. Все сегодняшние буровые платформы в море берут свое начало от изобретений инженера Згленицкого.
Последователь Згленицкого, поляк Павел Потоцкий прославился продолжением проекта в заливе Биби-Эйбат по добыче нефти и первым в мире осуществил добычу нефти со дна моря.
В Азербайджане также работали в течение длительного времени видные ученые польского происхождения, которые внесли значительный вклад в развитие науки, техники и гуманитарных наук. В 1919 году был открыт Университет Баку, что имело огромное значение для общего развития всей научной системы в стране. Среди преподавателей было много профессоров польского происхождения. В области медицины – проф. Павел Здродовский (микробиология), профессоры Ушинский, Малиновский, Рожановский, Берлацкий, Мизерницкий, Замуховский, в области социальных дисциплинах – профессоры Маковельский, Томашевский, Селиханович, Домбровский, Довнар-Запольский, доцент Пилашевский, а из других областей – професоор Красуский (химия), доцент Михалевский(геофизика). И это не далеко не полный список людей науки, работавших в Азербайджане.
Хочется отметить, что поляков, живущих на территории Азербайджана объединяла католическая вера. Первоначально, в местах компактного поселения поляков, создавались небольшие католические приходы, часовни. В городе Гусары в начале XX века был построен католический костел, здание которого, сохранилось, это здание и сегодня известно среди местного населения, как «Польский Костел». В 1909-1912 гг. В Баку, благодаря польской диаспоре была построена католическая церковь. К сожалению, в первой половине 30-х годов XX столетия, церковь была разрушена коммунистическим режимом.
Во время визита Папы Римского, (22-23 мая 2002 г.) Президент Азербайджана Гейдар Алиев объявил о передаче участка земли для строительства католического храма в Баку и 7 марта 2008 года состоялось официальное открытие нового католического храма Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии.
По сей день в Азербайджане живет и трудится большое количество этнических поляков. В 2002 г. была зарегистрирована и начала свою деятельность «Польская Община «Полония — Азербайджан». С января 2012 года начал функционировать Центр Польской Культуры. Посольство Республики Польша в Азербайджане оказывает большую помощь организации.
текст Гюляра Сафарова.
Czasy współczesne
Po odzyskaniu przez Azerbejdżan niepodległości pojawiła się możliwość odbudowania i zjednoczenia wspólnoty polskiej na ziemi azerbejdżańskiej. Według spisu ludności z początku lat 90. W Azerbejdżanie zamieszkiwało 900 Polaków. W pierwszych latach XXI w. udało się zebrać 16-osobową grupę, która zapoczątkowała działalność wspólnoty. Organizowano kursy języka polskiego, razem obchodzono wigilię. Równocześnie podjęto starania prowadzące do uzyskania statusu oficjalnie działającego stowarzyszenia. 24 kwietnia 2003 r. Wspólnota Polska „Polonia-Azerbejdżan”zdobyła prawne podstawy swego istnienia poprzez rejestrację w Ministerstwie Sprawiedliwości. Tym samym po upływie przeszło 80 lat Polacy w Azerbejdżanie ponownie uzyskali możliwość otwartego manifestowania swoich korzeni, swojej narodowości i przywiązania do kraju przodków. Przejawia się to na różne sposoby i w wielu bardzo intersujących formach. Do tradycji należy kultywowanie polskich świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy oraz obchodzenie uroczyście Święta Konstytucji 3 Maja, Dnia Polonii i Dnia Flagi. Organizowane są także koncerty, konkursy wiedzy o Polsce, kursy języka polskiego, pokazy polskich filmów. Co roku grupa dzieci i młodzieży odwiedza Polskę w ramach wyjazdów kolonijnych. Dla bakijskich Polaków równie ważna jak teraźniejszość i przyszłość jest przeszłość. Stąd ogromna dbałość o ślady dawnych wydarzeń, poszukiwanie świadków i dokumentów z dawnych lat, utrwalanie minionego czasu, podtrzymywanie pamięci o ludziach, którzy pozostawili niezatarte ślady swego talentu i pracy widoczne do dzisiaj w wielu miejscach Baku. Wzruszającą inicjatywą jest opieka nad zapomnianymi lub opuszczonymi polskimi grobami. Ich uporządkowania i renowacji podjęli się członkowie bardzo aktywnie działającego od 2012 r. Centrum Polskiej Kultury „Polonia”. Najnowszym projektem Centrum jest wydanie pisma oferującego szeroki wachlarz tematów – od historii poprzez aktualności kulturalno-polityczne na sporcie i ciekawostkach skończywszy. Pomysłodawcy pragną przypominać dawne dzieje ojczyzny ich przodków, ale także informować o wydarzeniach współczesnych, o zmianach i rozwoju dzisiejszej Polski. Dwujęzyczna edycja pisma umożliwia dotarcie do szerokiego kręgu odbiorców – tych z polskimi korzeniami i tych, którzy czują się przyjaciółmi Polski.
Современное время
После обретения Азербайджаном независимости у поляков появилась возможность объединения и создания на азербайджанской земле польской диаспоры. Согласно переписи населения вначале 1990-х в Азербайджане проживало 900 поляков. В первые годы XXI в. удалось собрать группу поляков из 16 человек, которая положила начало деятельности польской Общины. Организованы были курсы польского языка, совместное празднование Сочельника. Одновременно приложены были старания по получению статуса официально действующей организации. 24 апреля 2003 г. польская Община «Полония-Азербайджан» получила правовую основу своего существования — регистрацию в Министерстве Юстиции. Прошло более 80 лет прежде чем поляки получили возможность открыто говорить о своих корнях, о свой национальности и привязанности к стране своих предков. Это проявляется разными способами и в интересной форме. К традициям относится культивирование польских праздников Рождества, Пасхи, торжественное празднование Дня Конституции 3 Мая, Дня Полонии и Дня Флага. Организовываются концерты, конкурсы знаний о Польше, курсы польского языка, демонстрация польских фильмов. Каждый год группа детей и молодежи отдыхает в летних лагерях отдыха в Польше. Для бакинских поляков важно не только настоящее и будущее, но и прошлое. Отсюда огромная забота о следах давних событий, поиск свидетелей и документов тех лет, рассказ о прошлом, память о людях, оставивших неизгладимый след своего таланта и труда, результат которого виден и сегодня во многих местах Баку. Очень трогательна инициатива заботы о забытых или оставленных польских могилах. Их реставрацией и приведением в порядок занялись члены Центра Польской Культуры «Полония», очень активно ведущего свою деятельность с 2012 года. Самым новым проектом Центра является издание журнала, охватывающего широкий спектр тем – от истории до новостей культуры и политики, заканчивая спортом и разделом — коротко обо всем. Авторы идеи хотят напомнить историю отчизны их предков, как и информировать о современных событиях, о переменах и развитии сегодняшней Польши. Двуязычное издание журнала дает возможность доступа к широкому кругу читателей – тех с польскими корнями и тех, которые чувствуют себя друзьями Польши.
текст Офил Исмаилов